ĐIỂM ĐẶC BIỆT CỦA “CÂY SƠN” Ở VIỆT NAM? VÀ CÁCH CHẾ BIẾN THÀNH “SƠN TA”
Sơn mài hay còn gọi là sơn ta, được biết đến từ xa xưa như chất liệu phủ lên đồ vật làm tôn vẽ lộng lẫy tạo nên độ bóng bảo vệ bề mặt để tăng độ bền đẹp cho đồ vật bằng chất liệu gỗ như các đồ thờ cúng, câu đối, hoành phi rồi tới những vật dụng thông thường như cái khay, cái trát, cái bình, cái lọ để trang trí nhà cửa.
Cho tới đầu những năm đầu thập niên 1930, một số họa sĩ của Việt Nam đã tìm tồi, nghiên cứu và đưa ứng dụng của Sơn Mài vươn đến đỉnh cao nghệ thuật với bức họa sơn mài nổi tiếng, quý giá mà ta gọi là Tranh Sơn Mài.
Những đồ mỹ nghệ từ vật dụng thông thường, những bức họa, câu đối, những đồ vật trang trí lớn như bình, lọ, sơn mài xuất khẩu cũng được sản xuất từ đây.
Từng qui trình, công đoạn làm Tranh Sơn Mài đã thấm sâu vào con người, cuộc sống đời thường. Tìm lại những nghệ nhân lớn tuổi, được nghe những tâm sự và lịch sử của sơn mài nước ta, về câu chuyện của một loại cây rất đặc biệt “cây sơn” rất quý với các bậc tiền bối làm tranh, người nghệ nhân đã có thời dự định đưa loại cây quý hiếm này về với làng. Về làng trồng, cây cũng lớn nhưng không có chất nghĩa là nhựa cây không có, do vậy chỉ có đất ở trên núi, tự nhiên mới sinh ra nhựa nhiều. Do vậy về đồng bằng trồng, lúc sơn ra thì không có, vì yếu điểm như thế nên nên không thể trồng được.
Câu chuyện bắt nguồn từ những cây sơn được trồng ở Phú Thọ, chỉ duy nhất vùng đất này hội tụ đầu đủ các yếu tố thổ nhưỡng, không khí để cây sơn cho nhựa đạt tiêu chuẩn tốt nhất. Đây chính là chất liệu tạo nên sơn mài quan trọng nhất mà chúng ta thường gọi là sơn ta.
Người trồng sơn phải đi lấy nhựa từ lúc 1 giờ sáng khi đó nhựa cây mới dồi dào. Vậy nhưng tới sáng thì một lần cây sơn chỉ cho chút nhựa chừng hai chiếc vỏ con trai nhỏ, nhựa sơn được thu lượm từ hai chiếc võ trai đó được gom lại. Mỗi lần thu hoạch với 300 cây sơn sẽ thu được chừng 0,5 kg sơn và phải sau 3 đến 4 ngày mới được lấy sơn lần tiếp theo.
Sơn sống sau khi thu hoạch sẽ được để lắng trong thùng, lớp sơn trên mặt sẽ là lớp sơn quý nhất. Nhưng để thể hiện được bức tranh sơn mài thì lớp sơn này phải được làm cho chín, làm chín sơn cũng cần phải chảo rang nhưng ở đây không phải là nấu. Lớp sơn quý trên bề mắt sẽ được đỗ vào chảo rang cùng với nhựa thông, rồi dùng con dao giữa khuôn để khuấy đều, giữ trong 3 đến 4 ngày thì sơn sẽ chín.
Và kỳ lạ là chất sắt của chảo rang và bùn sẽ kết hợp với sơn để tạo nên sơn chín có màu đên mà dân gian thường gọi là “then”. Nó có màu đen màu đen sâu thẳm mà khó có loại màu đen nào sánh được. Còn nếu muốn sơn giữ nguyên màu cánh gián là lúc này lấy một chiếc thùng để khuấy sơn sống cùng nhựa thông tạo nên sơn chín, chất lượng sơn chín ra sao phụ thuộc rất lớn vào tay nghề người khuấy sơn.
